Брачно - семейное право в Беларуси XVI в.

Вылучаная сям'я была iндывiдуальнай, заснаванай на простай роднасц i муж, жонка i нежанатыя дзецi. У сувязi з гэтым у Бела рус i пры канцы XVI ст. пераважным ты пам сям' i станов i ц ца малая ( i ндыв i дуальная). Але гэтыя працэсы не был i адназначныя: на усхо дзе Беларус i яны працякал i павольней i скончыл i ся у першай палове XVII ст. Такiм чынам, увядзенне валочнага, фальваркавага землекарыстання прывяло да росту колькасцi малых сем'яу.

Адначасова адзначаецца павелiчэнне насельн i ц тва дзяржавы, што таксама пауплывала на рост колькасцi сем'яу i змян ь шэнне памерау надзелау.

Апошняе ёсць прос тым вын i кам распаду складанай сям'i. Працэс запрыгоньвання сялянс тва пауплывау на шлюбна-сямейны iнстытут . Гэта выявiлася у абавязковым дазволе на шлюб з боку феадала, якi нярэдка жанiу i скасоувау шлюб падуладных яму людзей. Асобы, якiя жан i л i ся, абкладвалiся падаткам , прычы м удовы у большым памеры, чым дзяучаты. У сувязi з прынцыпам стан жонкi адпавядае стану мужа свабодная жанчына магла стаць у вынiку замужжа несвабоднай, а да шляхцянкi ужывалiся санкцы i матэрыяльнага характару.

Стратыф i кацыя сялянства у пэунай меры абмяжоувала уступленне у шлюб i выбар сужэнца памiж асобнымi пластамi сялян уладальнiкамi поунага надзелу зямлi, палав i ннага, беднякамi, але шлюбы мiж iм i был i магчымыя. Сям'я феадала адрозн i валася ад сялянскай i мяшчанскай i ншым статус ам сямейшкау.

Феадал меу неабмежаваную уладу над пры гоннымi. Тым часам правы жонкi i дзяцей феадала былi у большай ступенi юрыдычна абароненыя, стражэй выконвал i ся шлюбныя цар коуныя абрады i шлюбныя нормы канан i чнага права, што гарантавалi захаванасць шляхоцкага статусу для нашчадкау. М яшчанская сям'я у XVI ст. мела шмат агульнага з сялянскай.

Адначасова гарадская сям'я адрознiвалася ад сялянскай перад усiм тым, што яна узнiкла i iснавала на прафесiйнай аснове. У гэты перыяд iснавалi шматлiкiя абмежаваннi для уступлення у шлюб, п ерш за усе матэрыяльнага плана.

Дзейнасць жанчыны у эпоху Сярэднявечча абмяжоувалася у ас ноуным хатняй гаспадаркай: прадзенне, адбельванне, выпечка хлеба, прыгатаванне пiва i г.д.

Прычым абавязкi жанч ыны былi аднолькавыя у сялянскай , так i у мяшчанскай сям'i. У хатняй гаспадарцы маглi заняты не толькi сямейнiкi, але i чужыя: удовы, дзяучаты-сiро ты, якiя, жывучы у сем'ях блiзкiх, займалiся хатнiмi справамi. Пры гэтым у вёсцы у жанчыны было болей магчымасцяу знайсцi занятак, чым у горадзе.

Жанчына у мяшчанскай сям'i, таксама як i у сялянскай, пад час войнау (якiя былi тады даволi частыя ), акрамя вядзення хатняй гаспадаркi, м а г л а выконваць усе асноуныя прафес i й ныя абавязкi, звязаныя з вытворчай дзейнасцю.

Жанчыны таксама маглi працав аць ва уласных або чужых рамесн i ц кiх установах як самастойныя прадпрымал ьн i цы або як найманыя работн i ц ы, пра што сведчыць наяунасць жаночых цэхавых рамёствау у тэкстыльнай вытворча сцi. Жаночая праца выкарыстоува лася у цэхавых рамёствах кушняроу, пекарау, вышывальнiц гербау i г .д.

Неабходна адзначыць, што абмежаванне правадзеяздольнасцi жанчын, як правiла, датычыла толькi палiтычнай дзейнасцi, дзяржаунага права i тлумачылася як немагчымасць займаць дзяржауныя пасады.

Наконт маёмасных i асабiстых правоу Статуты не змяшчаюць абмежаванняу . Такiм чынам, XVI ст. стала для Беларусi перыядам бурнага разв i цця эканомiкi i культуры, галоуных сацыяльна-палiтычных iнстытутау . I нстытуты сям'i адлюстравала гэта у поунай меры, адбылася выразная iндыв i дуалiзацыя сямейных правадачыненняу. У праве адбiлася жаданне кожнага сямейн i ка мець свой статус, ахоуваць свае маёмасныя i асабiстыя правы. Права пачало актыуна рэгуляваць аднос i ны памiж сямейнiкамi, найперш маёмасныя, што вызначалiся новымi сацыял ьна-эканамiчнымi працэсамi. Н еабходна улiчваць такую асаблiвасць i нстытутау шлюбу i сям'i, як дам i наванне звычаяу, трад ыцый, старадауных абрадау, перавагу элемента архаiчнасц i у аспекце светапогляду. Гэтая акалi чнасць разглядае змены у прававым рэгуляваннi сямейна-маёмасных i асабiстых шлюбна-сямейных стасункау як унутрана заканамерныя, неабходныя для працэсу разв i цця iнстытутау сям'i у структуры тагачаснага грамадства, як i я вызначылiся пад уплывам новых элементау у культуры i сацыяльна-эканамiчным развiцц i . 1.2. Прававая сiстэма у Вялiкiм Княстве Лiтоускiм Працэс разв i цця права у Вял i к i м Княстве быу падобны да агульна е урапейскага i грунтавауся на агульнасцi фiласофска-палiтычнай думкi i адз i ным метадзе адукацы i юрыстау праз сiстэму эурапейскiх унiвер ci тэтау.

Мяркуецца, што у XV пачатку XVI ст. у прававой ci стэме Вял i кага княства Л i тоускага пераважала канцэпцыя школы каментатарау. Яна найбольш моцна пауплывала на развiццё прыватнага права, але не выклiкае сумневу i яе важная роля у развiцц i публ i чнага права. Уплыу школы каментатарау у Вял i к i м Княстве назiрауся у прывiлеях канца XV пачатку XVI ст. Яны больш с iстэматызаваныя, у iх замацаваны асноуныя прынцыпы права. У сваей практычнай дзей насц i суддзi спасылалiся на дактрыну права, мясцовае звычаёвае пра ва, замежныя сiстэмы права, якiя, паводле iх меркавання, адпавядалi натуральным правам чалавека i дасягненню справядлiвасцi. Упершын ю неабходнасць кадыф i к ацы i атрымала прававое афармленне у Валынскiм прывiлеi вялiкага князя Аляксандра 1 501 г., дзе было абвешчана, што мясцовы закон (прывiлеi Валынскай зямлi) дзейнiчае толькi да часу прыняцця агульнадзярж аунага закону Статута.

Працэс кадыф i кацы i знаходзiуся пад пiльным наглядам грамадскасцi, таму у 1514 г. сойм звярнууся да манарха з просьбай паскорыць заканадаучую працу. Але першы праект агульнадзяржаунай кадыфi кацы i быу разгледж аны соймам толькi у 1522 г., канчатковы ж праект Статута прыняты на Вiленскiм сойме 1528 1529 гг.

Прававая навука у сярэдз i не XVI ст. прапанавала новую ci стэму права пандэктную . Пандэктная ci стэма змян i ла i нстытут ную . Новая, пандэктная, ci стэма прапанавала падзел права на агульную (агульныя нормы, прынцыпы, дэф i н i цы i агульных кат эгорый права) i асобную (асобны i нстытут , групы нормау па суб'екце або аб'екце рэгулявання) частк i . Яна спрыяла працэсу разв i цця заканадауства i выкарыстоувалася пры кадыф i кацы i права i распрацоуцы Статутау 1529, 1566, 1588 гг. Кадыф i кацыя права адбыв а ла ся у Вял i к i м княстве Л i тоуск i м на працягу XVI ст., у вын i ку чаго стварылася заканадаучая аснова добра развiтой для свайго часу прававой ci стэмы. Як адзначалася, навуковую распр ацоуку асноуных прынцыпау кадыф i к ацы i здзейснiлi такiя школы права, як каментатары i гуманiсты. Кадыфiкацыя як прававая з'ява адлюстравала асноуныя рысы Рэнесансу. Асаблiвасцю прававога разв i цця у XVI ст. была распрацоука публiчнага права.

Дзяржава разумелася як абсалютна суверэнная, а манарх як ахоун i к яе суверэн i тэту. I дэя прадстаун i чай улады народа-шляхты была замацаваная у наданнi вальнаму сойму шырокiх паунамоцтвау за кошт абмежавання улады манарха.

Заканадаучая улада пераходзiла да найвышэйшага прадстаун i чага орга на сойма, найвышэйшая судовая улада да сойма i найвышэйшага суда (Галоунага трыбунала). I дэя прыярытэту закону пауплывала на наданне народу-шляхце права на супрац i у манарху, калi манарх парушау яе законныя iнтарэсы або i нтарэсы дзяржавы. Гэтае права упершыню было замацаванае у Генрыкавых артыкулах.

Заканадауства Вялiкага Княства адлюстравала iдэю законнасцi як асноватворную для дзяржаунай улады i жыцця грамадства.

Парушэнне закону разглядалася як проц i дзяржаунае дзеянне, а iдэя прававой дзяржа вы упершыню набыла рэальныя рысы у заканадаустве.

Характэрнай асаблiвасцю прававой ci стэмы Вял i кага Княства было т ое, што у адрозненне ад заходнее урапейскага права ci стэматызавалiся усе яго i нстытуты (гал i ны). У аснову яе был i пакладзены новыя iдэi i прынцыпы: захаванне суверэн i тэту дзяржавы, адзiнага закону для усей дзяржавы i у ci х паунапрауных людзей, прыярытэт пiсанага права [ Статут 1529, р. I , арт. 1, 3, 9, 17, 25; р. III , артю 64; р. VII , арт. 25; Статут 1566, р. III , арт. 13; Статут 1588, р. I II арт. 1, 4, 12, р. IV , арт. 82 ] . Статуты был i нап i саны старабеларускай мовай , нацыянальнай мовай дзяржаунага заканадауства , што адпавядала новым i дэям Рэнесансу у разуменн i нацыянальнай свядомасц i як асновы умацавання дзяржаунага суверэн i тэту . 1.3. Асноуныя i субсiдарныя крынiцы шлюбна-сямейнага права.

Асноуныя крынiцы.

Найдаунейшай крын i цай права л i чыцца звычай , як i доуг i час быу асновай права , вызначау спосабы яго выкарыстання i разв i цця . Юрыдычны звычай адна з пачатковых формау права, агульнапрынятае судом прав i ла рэгулявання дачыненняу пам i ж людзьм i , якое трымаецца на даун i н i ужывання i супадзенн i рэл i г i йных i юрыдычных поглядау грамадства.

Пераходная эпоха ад звычаёвага права да агульнадзяржаунага кадыф i каванага закону ( XIV першая чвэрць XVI ст .) суправаджалася i стотным i зменам i у праве , яго сутнасц i , прынцыпах , змесце , рэзк i м падыходам ад сярэднявечнага стэрэатыпу формы права , як i не а д водз i у закону важнай рол i . Публ i чны закон Сярэднявечча быу больш разв i тым таму, што тагачаснае грамадства часцей трымалася звычаю. У XV XVI стст. роля звычаю як крын i ц ы права абмяжоуваецца спачатку у галiне публiчнага права, а з канца XVI ст. i у гал i н е прыват нага права. У XVI ст. кадыфiкацыя права аф i цыйна зацвердзiла другасную ролю звычаю i першынства закону . Дактрына права - гэта навуковая канцэпцыя разумення права, я го зместу i рол i дзеля справядл i вага рэгулявання сацыяльных дачыненняу, i накш навука , праца , якой грунтавалася на прынцыпах рымскай с i стэ мы, зраб i ла значны уплыу на заканадауства Вял i кага Княства, пера дус i м на палажэнн i трох Статутау.

Неабходна адзначыць, што рымская сiстэма праз навуку права i простую рэцэпцыю яе нормау была пакладзеная у аснову пачаткова га разв i цця канан i чнага (царкоунага) i магдэбургскага права.

Дактрына права наупрост пауплывала на распрацоуку нормау права i iх ужыванне, на падставе чаго яе можна лi чыць найважнейшай крын i ц ай права XV XVI стст. У XIV XV стст. феадальнае права Беларусi было увасобленае у прывiлеях, якiя у XVI ст. пераважна замененыя Статутамi 1529, 1566, гг. 3 гэтаг а часу закон стау адыгрываць най важнейшую ролю.

Агульназемск i я прыв i ле i нават не былi падзеленыя на артыкулы. У агульназемскiх прывiлеях у меншай ступенi, чым у мясцовых, адлюстравауся працэс фармавання нормау цыв i льнага i шлюбна-сямейнага права.

Найбольш развiтымi у прыватным праве прывiлейнага перыяду былi асновы i нстытута спадкаемства.

Працэс прымання прыв i л еяу у XV ст. ёсць неабходным i нату ральным этапам пераходу ад звычаёвага права i прававых традыцый да п i санага закону з яго якасна i ншай ci стэмай падзелу прававога матэрыялу.

Першыя спробы пэуных ci стэматызаваных абагульненняу права н азiраюцца у агульназемскiм Прыв i л еi 1447 г . i Судзебн i ку (Лiсце) Казiмiра 1468 г. А ктыуны кадыфiкацыйны працэс выявiуся у Статутах 1529, 1566, 1588 гг.

Статуты уяулялi сабой 'зборы' законау, санкцыянаваныя найвышэ йшай уладай для агульнадзяржаунага ужывання.

Тагачас н ая сiстэма права - Статуты змяшчалi нормы розных гал i нау (дзяр жау нага, ц ыв i льнага, шлюбна-сямейнага, адм i н i страцыйнага, экалаг i чнага, працэсуальнага права i т.д.). Распрацоука кадыфiка ца ванага заканадауства акрэслiла якасную мяжу памiж сярэднявечным партыкулярным правам i ci стэматызаваным i унiфiкаваным заканадауствам Новага часу.

Закончаную працу кадыф i к ацы i у XVI ст. уяуляу трэц i Статут. Але ровень тэарэтычнай апрацоукi i юрыдычнай тэхн i к i дазволiу вылучыць ужо у Статуце 1529 г. нормы прыватнага права, у тым лiку шлюбна-сямейнага, у асобныя раздзелы, групы нормау, што адлюстравала пачаткi разв i цця гал i новай структуры на падставе сфармаваных i нстытутау . Гэта можна расцэньваць як уплыу новай, пандэктнай, с i стэмы школы гуман i стау. Да паступовага разв i цця заканадауства Статутау спрычын i л i ся працэс праватворчага досведу, разв i ццё навукi права, палiтычныя i сацыяльна-эканамiчныя змены у грамадстве.

Акрамя гэтых аб'ектыуных фактарау, што абумов i л i дынамiзм i высокi ровень працэсу праватворчасц i . Статуты 1529,1566,1588 гг. былi асноунай крын i цай права у Вялiкiм Княстве Лiтоускiм на працягу XVI пачатку XIX ст.

Статуты адлюстравалi канцэпцыю прыярытэту закону як крын i цы права i ствары л i аснову феадальнага права Вял i кага Княства . Але Статуты як асноуны закон дзяржавы не касавалi ужывання суб ci дыярных с i стэмау права (рымскага, канан i чнага, магдэбургскага) дзеля удасканалення прававой ci стэмы. У прыватнасц i , рэгуляванне правадачыненняу у гал i не цывiльна-сямейнага i шлюбнага права у значнай ступенi адбывалася з дапамогай гэтых крын i цау. Субс i дыярныя крын i цы . У XVI ст . з узн i кненнем у Вял i к i м Княстве Л i тоуск i м разв i тога заканадауства Статутау 1529 , 1566, 1588 гг . ужыванне замежнага права звуз i лася , але тэарэтычна i практычна захоувалася магчымасць звяртацца да тых с i стэм , як i я дапаунял i дзяржауную i запаунял i прагалы у ей . Гэтыя c iстэмы права называлiся субсiдыярнымi i шырока выкарыстоу валiся на практыцы. I снавау i iншы метад удасканалення права шляхам рэцэпцы i нормау з i ншых сiстэм i крын i цау пры выпрацоуцы сваiх уласных законау.

Рымская юрыспрудэнцыя найбольш i стотна пауплывала на i нстыту т цыв i льнага i шлюбна-сямейнага права.

Рымскае права значнае месца адводз i ць цыв i льна-сямейным пра вавым дачыненням, пераду ci м праву на уласнасць, спадчыну, апеку, на спозыскi i абавязкаваму праву. I нстытутам шлюбу i асабiстым сямейным дачыненням рымскае заканадауства аддае значн а меньш уваг i , хоць асноуныя моманты, што вызначаюць паняцце шлюбу i умовы яго сапрауднасцi, знайшлi у iм поунае разв i ццё. Менавiта гэтыя нормы, пазней запазычаныя цар коуным i свецкiм правам, увайшлi ва усе канан i чныя i многiя свецк i я зборн i к i права Магдэбургскае права. Адной з крын i ц цывiльнага i шлюбнасямейнага права Беларусi было нямецкае гарадское права, вядомае пераважна як магдэбургскае.

Важнае значэнне мела i нямецкае зем скае i леннае права.

Асобныя прававыя ci стэмы е урапей c к i х гарадоу, вызваленых ад улады феадальнай адмiнiстрацы i , спачатку фармавалiся на падставе пастановау гарадской рады, якiя зап i свалiся у гарадскiя кнiгi i раз глядалiся як прэцэдэнт. Так паступова склалася аф i цыйнае гарадское заканадау c тва, што развiвалася на аснове рымскага права або амаль незалежна ад яго на нямецкiм звычаёвым праве.

Магдэбургскае права было аф i цыйным гарантам незалежнасцi горада ад феадальнай i ерарх ii . У Вял i к i м Княстве першыя прывiлеi на магдэбургскае права атрымалi у XIV ст., пазней асаблiвы статус такiх гарадоу быу зацверджаны у Статутах 1529, 1566, 1588 гг.

Увогуле iснавала некалькi формау ужывання магдэбургскага права. У адных гарадах статут места распрацоувалi самастойна, грунтую чыся на прынцыпе самакiравання, узятым з магдэбургскага права. У друг i м выпадку статут выпрацоувалi самастойна на аснове свайго звы чаёвага гарадскога права, але пры прагалах у гэтым законе карыст алiся крынiцамi нямецкага права. I ншым разам крынiцы магдэбургк ага права ужывалi як свой уласны статут.

Зварот да i ншаземных cic тэм права быу звычайнай тагачаснай прававой традыцыяй i грунтавауся як на патрэбе у рэгуляваннi новых правадачыненняу, так i на агульнасцi юрыдычнай навукi i адукацы i , таму выкарыстанне 'Вайх бiльда Магдэбурга' або 'Люстра саксау' у гарадах Княства было звычайнай з'явай.

Магдэбургскае права пэ уным чынам пауплывала на фармаванне прававой с i стэмы нашай к раiны. Яно выкарыстоувалася у судах як дапаможная крынiца, у н екаторых гарадах як адз i ная асноуная крынiца, а магчыма, у працэ се кадыфiкацыi былi пазычаныя асобныя нормы. Канан i чнае права. Для феадальнага шлюбна-сямейнага права натуральным было дам i наванне рэлiг i йнай i дэалог ii з прычыны асабл i вага станов i шча царквы у феадальным грамадстве.

Сувязь права з рэл i г i яй зацвердз i лася у ci стэме канан i чнага права, якое рэгулявала кола грамадск i х дачыненняу, звязаных з мараллю i хрысц i янск i м ву чэннем: сямейныя дачыненн i , шлюб, стасунк i пам i ж дзецьм i i баць кам i , тэстаменты, злачынствы супраць царквы i рэл i г ii . Аф i цыйна у IV ст. п ачала утварацца ci стэма нормау, якая усебакова рэгулявала жыццё ца рквы як супольнасц i вершкау, а таксама стасунк i пам i ж царквой i дзяржавай. Хрысц i янская царква на працягу стагоддзяу атрымала ад найвы шэйшай свецкай улады пэуную юрысдыкцыю. У шырокiм сэнсе цар коуная юрысдыкцыя уяуляе сабой заканадаучую, выканаучую i судо вую кампетэнцыю царквы. У вузкiм сэнсе гэта права царкоунага суда па вызначанай катэгорыi справау.

Здауна на землях сучаснай Беларусi хрысц i янства iснавала у двух абрадах: заходн i м i усходн i м катал i цкае i праваслаунае веравыз наннi. У сувязi з гэтым неабходна разгледзець крын i цы права, якiмi карысталася i праваслауная i катал i цкая царква. 3 крын i цау царкоунай юрысдыкцы i на землях Беларусi першымi, верагодна, былi Статуты Уладзiмiра i Яраслава . Старажытнае царкоунае права, якое знайшло адлюстраван не у гэтых актах, уяуляла сабой вынiк пэунага с i нтэзу мясцовага дахрысц i янскага i царкоунага вiзантыйскага права, бо таго патраба валi умовы хрысцiянiзацы i тагачаснага грамадства. Да крын i цау права каталiцкай царквы перыяду Сярэднявечча, якiя рэгулявалi шлюбна-сямейныя дачыненнi, належаць Дэкрэт Грацыяна XII ст., Дэкрэты Рыгора IX 1234 г ., Да сярэдз i н ы XVI ст. шлюбнае права каталiцкай царквы можна разглядаць як мiжнароднае.

Асноуныя палажэннi шлюбна-сямейнага права абодвух хрысцi янскiх веравызнанняу супадаюць. Памiж кананiчным правам катал i ц кай i царкоуным правам праваслаунай царквы iснуе шмат агульнага, таму што гiстарычна да сярэдз i ны XI ст. яны складалi канан i чнае права адзiнай хрысцiянскай царквы.

Акрамя праанал i заваных, аф i цыйна адлюстраваных у заканадаустве i судовай практыцы субс i дыярных крын i ц у праве Вял i кага Княства iснавалi i такiя з'явы, як узаема уплывы суседнiх прававых сiстэ м. У XVI ст. галоуным элементам дзяржаунай прававой ci стэмы было права паспал i тае Статутау 1529, 1566,1588 гг., дапоуненае канан i чным (царкоуным) i гарадск i м правам. 2. ПРАВАВОЕ РЭГУЛЯВАННЕ ШЛЮБУ I ЯГО СКАСАВАННЕ, 2.1. Формы шлюбу паводле звычаёвага права.

Першае вядомае сёння упамiнанне пра формы шлюбу у славян паганскага часу сустракаецца у 'Аповесцi мiнулых гадоу'. Летапiс згадвае шлюбныя звычаi драулян, радзiмiчау ды iншых плямёнау, змяшчае звесткi аб трох формах шлюбу: крадзеж 'каля вады', вывядзенне паводле папярэдняй змовы, прывядзенне нявесты у дом жанiха. У перыяд ранняга Сярэднявечча, калi iснавау ужо значны культурны пласт, ва уciх формах прысутнiчау элемент дамовы у тым або iншым выглядзе, што урэшце прывяло да фармавання дамоунага шлюбу. Таму з'явiлася меркаванне, што шлюбу як такога у форме куплi не iснавала.

Выкарыстоувалася толькi форма дамовы куплi для надання яму юрыдычнай сiлы. На зямлi сучаснай Беларусi пераход ад пал i гам ii да манагам ii супау з прыняццем хрысц i анства , пераходам ад паганскай культуры да хрысц i янскай. Хрысцiянств а шчыльна звязанае з iнстытутам шлюбу i сям' i , у мног i м вызна чыла i х якасныя характарыстык i , пра што яскрава сведчаць вядомыя старажытныя статуты Уладзiмiра i Яраслава. В ясельная абраднасць у Беларусi пачы наецца з часоу першабытнага ладу i мае шэраг аналог i й i паралеляу у абраднасцi iндае урапейскiх народау [ Довнар-Запольский, 1901, с.25; Никольский, 1956, с. 16 - 20 ] . У першыя часы пасля пры няцця хрысц i янства ( X XII стст.) формы шлюбу не зазнал i i стотных зменау вясельная абраднасць заставалася практычна аднолькавай для ус i х пластоу насельн i цтва. 3 XII ст. адзначаецца i мкненне арыстакраты i да царкоунай шлюб най традыцы i , але большасць насельн i цтва трымалася старажытных паганск i х абрадау.

Вясельны абрад як працэс можна раздзял i ц ь на тры паслядоуныя этапы: падрыхтоучы, вянчанне, вяселле. Першы, падрыхтоучы, меу фармальна-бытавое значэнне. На гэтым этапе афармлялася пагад ненне бакоу (змов i ны), удакладнял i ся найважнейшыя матэрыяльныя аспекты будучай сямейнай суполк i , тэрм i ны, арган i зацыйныя умовы вяселля, запрашэнне гасцей.

Падрыхтоучы этап . Для таго каб пагадненне было сапраудным , захоувал i ся звыча i i абрады , як i я с i мвал i завал i заручыны , тоесныя ' вял i к i м запо i нам '. ' Запо i ны ' падзялял i ся на малыя i вял i к i я i пачынал i ся звычаем ' сугляд ' сватаннем , аглядам бакам i будучых мужа i жонк i ды i х бл i зк i х . Абрад ' малыя запо i ны ' выконвауся пры атрыманн i прынцыповай згоды бакоу i бацькоу нявесты . Скасаванне дамовы на гэтым этапе шлюбнага працэсу не мела нiякiх юрыдычных вынiкау. 'Вялiкiя запо i ны' уяулялi сабой абрад канчатковых змов i н аб тэрмiнах, умовах, парадку вяселля. Пад час змов i н у доме нявесты, дзе збiралiся бацькi i родныя жанiха, вызначалiся пасаг i вена. Калi жанiх i нявеста былi розных хрысц i янскiх веравызнанняу, то дамаулялiся аб веравызнаннi будучых дзяц ей. Вын i к i змов i н афармлялiся пiсьмовым пагадненнем, падпiсаным жанiхом i бацькам нявесты. У выпадку скасавання пагаднення пасля падп i сання на званай дамовы прадугледжвалiся санкцыi у выглядзе уплаты зарук i i кампенсацыi шкоды пацярпеламу боку. У сувязi з ю рыдычнай знач насцю змоунага л i ста iснавау асаблiвы парадак яго афармлення. Лiст п авiнны быу пацвярджацца подпiсамi i пячаткамi бакоу i сведак; гэтыя дакументы уносiлiся у актавыя кнiг i судоу. Апошн i м абрадам падрыхтоучага этапу былi заручыны, у часе якiх адб ывалася передача пярсцёнкау, што сiмвалiзавала згоду бакоу i iх ба ькоу на шлюб i пераход улады над нявестай да яе будучага мужа.

Наступным этапам было вянчанне, якое узн i кла з прыняццем хрысц i янства. З цырымон i яй вянчання спалучалiся некаторыя паганскiя абрады i звычаi, што суправаджалi уступленне у шлюб, напрыклад каравайны, згодна з якiм жан i х брау у царкву каравай хлеба, бо ён л i чыуся святым паганскiм ci мвалам шлюбнага паяднання. I снавалi i i ншыя абрады, што суправаджалi ад'езд жан i ха i нявесты у царкву.

Царкоунае вянчанне як этап шлюбнага абраду афармлялася на працягу стагоддзяу. У XIII XVI стст. да царкоунага вянчання ставi лiся як да элемента падрыхтоучага этапу. Таму звычайна яно ажыц цяулялася задоуга да вяселля, адначасова са змов i намi i заручынам i . Гэтым царкоунае вянчанне прырауноувалася да дамовы, забяспечанай грашовай зарукай. Трэцiм этапам вясельнай абраднасц i было уласна вяселле. Змест яго вызначауся колькасцю цырымон i й, iх маляун i часцю i значэннем.

Пачаткам вяселля лiчылася замешванне цеста для каравая (каравай ны абрад), яго выпечка. У гэты момант адбывауся збор жан i ховай дружыны i ад'езд па нявесту . 'П i р вясёлы' пачынауся спачатку у нявесты, а затым працягвауся у жан i ха.

Асноуны момант вяселля абрад 'злучэння маладых', што змацоувае i аб'ядноувае маладых на 'доуг i век'. Па сваей важнасцi ён адпавядау пазнейшаму царкоунаму вянчанню. Пасля 'злучэння' нявеста лiчылася жонкай, праводзiуся абрад расплятання i 'выкупу касы ', адзявання галаунога убору замужняй жанчыны, затым абрады 'п i ру', 'пасцельны' i падзелу каравая памiж усiмi удзельнiкамi 'п i ру'. Апошн i м абрадам, што завяршае вясельны цыкл, былi пярэзвы (апошняя вясельная размова) элемент грамадавага побыту. 'П i р ' грамады пасля вяселля быу неабходны для забеспячэння поунага удзелу ' у святарных дзеях ус i х дворышчау дадзенага родавага аб ' яднання ' [ Никольский, 1956, с. 225 ] . 2.2. Рэгуляванне шлюбных адносiнау кананiчным i свецкiм правам. Хрысц i янская царква , паводл е Е вангелля ад Мацвея ды i ншых крын i ц , аддае у i дэале перавагу бясшлюбнаму жыццю (для слугавання Госпаду). Прызнаючы бясшлюбнасць вышэйшай за шлюб, яна разгляд ала апошн i як н еабходную уступку чалавечай сла басцi i у сваi м маральным вучэнн i прызнавала шлюб неабходным i трывалым звязам, прапагандуючы яго непарушнасць. У пачатковы перыяд усталявання хрысц i янства з прычыны супярэчнасцяу памiж хрысцiянскiм вучэннем i звычаямi свецкага грамадства царква не выз начыла свайго ста на улення да факта скасавання шлюбу, што пазней спрычын i лася да узнiкнення розных падыходау да гэтай праблемы ва усходняй i заходняй царкве. Пад уплывай канцэпцы i свецкага заканадауства, найперш рым скага права, фармавалася хрысцiянская канцэпцыя скасавання шлюбу i адпаведнае царкоунае заканадауства. 3 сярэдз i н ы IX ст., калi рымскi папа i галава усходняга хрысцiянства iмператар Леу Мудры у законiлi царкоунае вянчанне, г эты акт лiчыуся царкв ою пачаткам ш любу.

Царква прыняла рымскае азначэнне шлюбу.

Царква вызначыла наступныя этапы працэсу злучэння у шлюб: заручыны, складанне п i сьмовага кантракта змоунага лiста, прыняцце блаславення у храме i заключны этап надзяванне вянцоу маладымi (вянчанне). Гэтыя цырымон ii да сярэдз i н ы XVI ст. был i не абавязковыя, асаб лiва у асяроддзi простых людзей, таму што Леу Мудры у IX ст. зацвер дзiу вянчанне толькi свабодным, шлюбныя дачыненнi несвабоднага насельнщтва рэгулявалiся звычаямi. 3 часам пашыралася меркаванне пра неабходнасць царкоунага вянчання, i у 1 563 г.

Трыдэнцкi сабор вынес пастанову пра абавязковасць царкоунага вянчання , як умову законнасцi шлюбу. Згода бакоу была галоунай умовай сапрауднасцi шлюбу, яе пару шэнне мела вын i кам несапрауднасць шлюбу. На сапрауднасць шлюбу уплывалi узрост, знаходжанне у шлюбе з iншай асобай, роднасць кроуная, духоуная i цывiльная (грамадзянская), сваяцтва, веравыз нанне, учыненне злачынства супраць шлюбу.

Заходняя царкава, звязанная з нормам i рымскага права, л i чыла, што працэс вянчання пав i нен быць публ i чным, таму Т рыдэнцкi сабор пастановамi 1561 1563 гг. больш строга рэгла ментавау працэс шлюбавання. Сабор выпрацавау законную форму уступлення у шлюб, ад якой ужо поунасцю залежала яго сапрауд насць . Было пастаноулена, што законна е шлюбаванне павi нна адбы вацца у царкве пры заяуленнi бакамi згоды на шлюб у прысутнасцi прыходскага святара i двух сведак. У Вялiкi м Княстве пастановы Тры дэнцкага сабора былi уведзеныя у 1577 г.

Усходняя царква i н акш трактавала абрад царкоунага вянчання.

Таемствам прызнавауся аб рад царкоунага вянчання, царкоуны сакрамент, а не сам шлюб. 3 гэтага вын i кала актыуная роля святара у абрадзе вянчання i непрыз нанне сапрауднымi таемных шлюбау з прычыны таго, што яны адбы валiся без удзелу святара.

Судовая практыка у Княстве сведчыць пра наданне вянчанню у XVI ст. важнага юрыдычнага значэння.

Наступнай умовай сапрауднасцi шлюбу, з гледз i шча хрысц i янскай царквы, ёсць узрост, бо ён вызначау фiзiчную i духоуную здольнасць да шлюбу.

Усходняя царква вызначыла шлюбны узрост для мужчын 15 гадоу, для жанчын 12, заходняя адпаведна 14 i 12 гадоу.

Важнай умовай сапрауднасцi шлюбу была свабода ад пэунага становiшча. Гэтакiм становiшчам, напрыклад, лiчылася наяунасць шлюбу з i н шай асобай. Другi шлюб, узяты пры iснаваннi першага, лiчыуся несапраудным ад самага пачатку. Канан i чнае права разглядала знаходжанне у шлюбе як перашко ду (юрыдычную i Боскую) i распаусюджвала г эта на усе веравыз наннi, дапускаючы магчымасць другога шлюбу толькi па смерцi пер шага сужэнца.

Таксама рэгламентавалася колькасць паслядоуных шлюбау.

Заходняя царква уступленне у трэцi шлюб строга абмяжоу вала пэунымi умовамi (узрост, наяунасць дзяцей i г .д.). Усходняя цар ква трэцi шлюб дазваляла без абмежаванняу, а чацверты забараняуся i ею. Адна з найважнейшых умовау сапрауднасц i шлюбу адсутнасць блiзкай кроунай роднасцi. Усходняя царква дазваляла уступленне у шлюб у чацвертай ступенi роднасцi (прыняты рымскi лiк), заходняя - у чацвертым пакаленнi (германскi лiк), у Вялiкiм Княстве быу прыня ты германскi лiк [ Статут 1588, р. V , арт.22 ] . Патрабаванне захавання мноства умовау сапрауднасцi шлюбу непазбежна вяло да узнiкнення i нстытута вызвалення ад перашкод да ш любу дыспензацыйнага права. Гэты iнстытут атрымау ш ырок ае развi ццё у канан i чным праве заходняй царквы.

Дыспензацыi на йвыш эйшай царкоунай улады падлягалi усялякiя перашкоды да шлю бу вы н i кам перашкод прыватна-прававога характару i стану ас обы.

Царква не магла сваi м актам дапоун i ц ь або выправiць недахоп або спын i ц ь вядомы стан . Для дыспензацыi прымалiся самыя розныя падставы: прымi рэнне варожых сем'яу, немагчымасць для удавы i н шым спосабам выха ваць а с i рацелых дзяцей i г.д.

Дыспензацыя дазваляла недапушчальны паводле царкоунага права шлюб або надавала сiлу несапрауднаму шлюбу з моманту дыспензацы i . Першымi вядомымi сведчаннямi царкоунай юрысдыкцыi у К i еу скай м i трапол ii былi Статуты Уладзiмiра Яраслава, што рэгулявалi шлюбна - сямейныя дачыненнi пасля прыняцця хрысцiянства i вызна чалi кампетэнцыю царквы у жыццi цывiльнага грамадства.

Асноунай прычынай умяшання манарха у iнсты тут шлюбу было i снаванне звычаю пераходу зямельных уладанняу, з якiх i шла вай сковая служба, у рукi дачок як спадкаемак.

Атрыманне па Прывiлеi 1387 г. пра ва свабоднага злучэння у шлюб, г эта значыць без дазволу i прымусу гаспадара , было сведчаннем пераходу частк i улады вялiка г а князя да шляхоцкага стану. У гэтым жа прывiлеi замацавана iмкнен не найвышэйшай улады распаусюдз i ць у дзяржаве каталiцтва. У далейшым i н стытут шлюбу для асобау хрысцiянска га веравызнання абедзвюх канфес i й не зазнала якiх-не будзь iмператыуна-забараняльных рэгламентацый i гэтая норма прыв i лею сталася нежыццяздольнай. Права свабоды на шлюб пацвярджа лася у Прыв i леях 1447 i 1492 гг.

Пашырэнне рэгулявання шлюбных дачыненняу адзначаецца у Статутах Вял i к ага Княства Лiтоускага 1529, 1566, 1588 гг. Першы Статут рэгулявау а бмежаваную колькасць шлюбных да чыненняу: пацвярджау прынцып свабоды выхаду замуж, права жан чын на свабоднае волевыяуленне на шлюб незалежна ад стану [ р. III , арт. 31 ] i ускосна прызнавау сапрауднасць нават чацвертага шлюбу, бо дзец i ад яго прызнавалiся рау напраунымi спадчынн i камi бацькi [ р. IV , арт. 14 ] . Вызначауся шлюб ны узрос т: для мужчын 18 гадоу, для ж анчын 15. Ш люб з ня вольн i кам лi чыуся такой жа крын i ц ай рабства, як палон, нараджэнне ад нявольных бацькоу, асуджэнне да смяротнай кары за злачынства i замена яе нявольнi цтвам з просьбы асудж анага [ р. I , арт. 13 ] . Другi Статут рэгулявау шырэйшае кола шлюбных дачыненняу, у прыватнасц i парадак злучэння у шлюб. Развiваючы норму аб свабод ным волевыяуленн i на шлюб, Статут 1566 г . прадугледжы вау суровыя санкцы i за прымус жанчыны да шлюбу. Але свабода волевыяу лення нявесты па ранейшаму абмяжоувалася згодай бацькоу i апеку ноу [ р. IV , арт. 11, 12; р. V , арт. 7, 8, 9, 31 ]. Пры гэтым был i вызначаны маёмасныя санкцы i у дачыненнi да нявесты, якая выходз i л а замуж без згоды бацькоу або апеку ноу, яна пазбаулялася пасагу i страч вала права на спадчыну.

Статут Вялiкага Княства 1588 г. вызначыу га лоуныя умовы сапрауднага шлюбу: адсутнасць кроунай роднасцi да чацвертага пакалення улучна i сваяцтва да трэцяга пакалення улучна [ р. V , арт. 22 ] . Пры незахаваннi гэтых умовау закону муж i жонка павiнны быць неадкладна 'разлучоны'. Далейшыя санкцы i залежалi ад в i наватасцi бакоу, якiя узялi шлюб. Калi шлюб быу узяты у роднасцi, але бакi пра гэта не ведалi, то пасля яго скасавання да iх не ужывалiся маёмасныя цi iншыя санкцы i , а дзецi прызнавалiся закон нымi i мелi права на спадчын у. Былыя муж i жонка маглi ажан i ц ца (выйсцi замуж) з дазволу духоунага суда. Калi ж бакi ведалi пра сваю роднасць пры уступленн i у шлюб, дык пасля яго анулявання кожны бок пазбауляуся паловы сваей улас насцi на карысць дзяржавы, дзецi ад шлюбу прызнавалiся бенкар там i (незаконнанароджанымi) i не атрымлiвалi спадчыны.

Акрамя названых асноуных палажэнняу трэцi Статут замацавау яшчэ адну умову сапрауднасцi шлюбу свабоду ад пэунага ста но вiшча. Такiм становiшчам, якое не дапускае уступлення у шлюб . Строга ахоуваючы манагамнасць шл ю бу, закон прадугледзеу, што за уступленне у другi шлюб пры вя до мым iснаваннi першага караюцца смерцю абодва сужэнцы-парушальн i к i . Тым самым дзяржава iмкнулася замацаваць асноун ыя прынцыпы шлюбна-сямейнага права, пазычаючы палажэннi канан i ч нага права ды i ншых с i стэм.

Статуты В ял i кага Княства Л i тоус кага 1529, 1566, 1588 гг. змяшчал i тольк i асноуныя прынцыпы, нормы шлюбнага права, у астатн i м адсылаючы да рэгулявання кан ан i чн ым заканадауствам. 2.3. Прычыны спынення шлюбу паводле кананiчнага i свецкага права.

Спыненне шлюбу рэгул явалася як канан i чным, так i свецкiм пра вам.

Паводле кананiчнага права шлюб спыняуся з наступных прычын: 1 ) Ф iзiчнай смерцi аднаго цi абодвух сужэнцау . 2) П рызнання шлюбу несапраудным . Шлюб прызнавауся несапраудным пры раскрыццi факта, што у момант уступлення у шлюб iснавалi вызначаныя законам перашкоды. 3) Спыненне шлюбу. С касава нне шлюбу праваслаунай царквой дапускалася толькi у сувязi з строга вызначанымi прычынам i . Ка тал i ц кая царква наагул не прызнавала самой iдэi спынення шлюбу, але павялiчвала колькасць п ерашкод да яго, незахаванне, якiх вяло да прызнання шлюбу неса праудным. У практыцы царквы iснавау звычай, згодна з якiм кожны святар мог даць мужу або жонцы 'разводны' лiст.

Падставамi с касава ння шлюбу былi: 1 ) пералюб, 2) няздольнасц ь да сужэнцкага жыцця, 3) адсут насць без вестак мужа (жонкi), 4) судовы прыгавор, паводле якога асоба абвяшчалася дзяржауным злачынцам, або вываланцам, 5) выбранне еп i скапам, 6) двухбаковае жаданне мужа i жонкi уступ i ць у манаст ва, 7) удзел у сакраменце хрышчэння (i на гэтай падставе устанау ленне духоунай роднасцi), 8) нежаданне мужа цi жонкi нехрыс ц i ян жыць у шлюбе з асобай, якая прыняла хрысцiянства, i наадварот. I нстытут с касава ння шлюбу шырока ужывалася у праве усход няй царквы, у сувяз i з чым была дастаткова разв i тая. Каб с пын i ць шлюб з прычыны пералюбу аднаго з сужэнцау, неабходна была наяунасць некальк i х умовау: даказанасць факта пе ралюбства, свядомае учыненне яго, знаходжанне пералюбш чы ка у шлюбе, а крамя таго, пералюб не мог быць падставай для с касава ння шлюбу, кал i : 1) спазывальн i к сам в i нава ты у пералюбстве, 2) спазывальн i к прабачыу в i н аватаму боку, 3 ) прапушчаны працэсуальныя тэрм i н ы (шэсць м есяцау). Гэтыя умовы не перайшл i у Кормчую, але выкарыс тоувал i ся у Беларус i царквой . Прыналежнасць да розных веравызнанняу была адной з падста вау для спынення шлюбу. Але гэтая падстава, в i даць, часта i гнара валася. Пра гэта сведчыць акруговая вял i какняская грамата за 7 снежня 1548 г . аб забароне уступаць у шлюб i сужыцце з i ншаверцам i . Права на с касава нне шлюбу у дадзеным выпадку давалася жонкам, калi з моманту жан i ц ьбы прайшло не менш за тры гады. Пра тое, што гэтая падстава улiчвалася у гарадах Беларусi, сведчаць судовыя кнiгi маг i стратау.

Адсутнасць без вестак аднаго з сужэнцау падстава да с касава ння шлюбу пры верагоднасц i дапушчэння пра яго смерць . Ею шырока карыстал i ся у Княстве . Бл i зкая да названай яшчэ адна падстава узяцце у палон . Хвароба сужэнца была падставай для спынення шлюбу у асабл i вых выпадках. Яна прызнавалася як усходняй, так i заходняй царк вой i хоць не увайшла у Кормчую, але прадугледжвалася Статутам Яраслава.

Царкоуная мараль у XVI ст. па-ранейшаму у асобных момантах разыходзiлася з традыцыямi i звычаямi грамадства. Пра гэта дастат кова пераканауча сведчаць практыка, акты земскiх, гродскiх i маг i ст рацкiх судоу. У свецкiм заканадаустве дачыненнi аб с касава нн i шлюбу рэгуля валiся Статутамi Вялiкага Княства.

Статут 1588 г. упершыню рэгуля вау шлюбна-сямейныя аднос i ны пры с касава нн i шлюбу мужам i жонкай, тым часам як папярэднi Статут толькi згадвау пра с касава н не шлюбу як форму яго спынення. У артыкуле 22 раздзела V трэцяга Статута змяшчалася не адна, а мност ва нормау аб спыне ннi шлюбу. Г эты артыкул, заснаваны на нормах кананiчнага (царкоунага) права, па сутнасц i паутарае iх у частцы г i потэзы i дыспаз i цы i , але дапауняе у частцы санкцыi. Пры гэтым асноуная iдэя царквы пра тое, што шлюб непарыуны, святы i вечны, пацвярджалася прычынамi с касава ння шлюбу толькi у тым выпадку, калi шлюб узяты з парушэн нем бож ых i царкоуных законау, узнауленне справядл i васц i патрабуе спыненне яго як незаконнага.

Статут 1588 г. адлюстравау прыярытэт свецкага суда, удакладнi у шы кампетэнцыю духоунага i свецкага судоу пры вызначэннi вын i кау с касава ння шлюбу.

Духоуны суд выносiу толькi пастанову аб с касава ннi шлюбу i тлумачыу прычыны яго у паведамленнi свецкаму суду. Свецкiя суды (земскi або гродскi) таго павета, дзе знаходзiлася вяноуная маёмасць жонкi, вызначалi маёмасныя вынiкi с пыне ння шлюбу [ р. V , арт. 22 ] . Трэба адзначыць, што пры с касава ннi шлюбу, як i пры уступленнi у яго, шырока карысталiся звыч аёвым правам. Таму найбольш рас паусюджаным у Беларусi было с касава нне шлюбу без падставау, па водле узаемнай згоды, абумоуленай поглядам на шлюб як на свабод ную дамову.

Царкоунае права усходняй i кананiчнае права заходняй царквы прадугледжвалi розныя вын i к i с пыне ння шлюбу.

Праваслау ным дазвалялася уступаць у новы шлюб, калi не было устаноуленай судом вiны мужа (жонкi) або спецыяльнай царкоунай пастановы.

Заходняя цар ква не дапускала такой магчымасц i . Уступленне у шлюб дазвалялася у пэуных выпадках пры умове прызнання папярэдняга шлюбу несапраудным. Пры с касава ннi шлюбу паводле узаемнай згоды бакоу падкрэслiвалася у пiсьмовай згодзе менавiта тая акалiчнасць, што яны могуць па сваей волi уступаць у наступны шлюб ('дазвалялi' адзiн аднаму) . Апрача таго, iснавала прабле ма узнаулення с пыне нага шлюб у , ц есна звязаная з прычынай с касава ння.

Праваслауная царква дазваляла узнауленне шлюбу, кал i яго с касава нне не мела вын i кам царкоунае пакаранне. Але не дапускалася узнауленне шлюбу пры с пыне нн i яго з прычыны пастрыжэння мужа або жонк i у манах i ц i прыняцця мужам х i ратан ii . Маёмасныя вынiкi с касава ння шлюбу таксама былi звязаныя з в i наватасцю або нев i наватасцю бакоу пры с пыне ннi шлюбу i рэгу лявалiся свецкiм правам. Калi быу в i наваты муж, ён страчвау сваю маёмасць, зап i саную у вена жонцы. Але калi ад шлюбу былi дзец i , то гэтая маёмасць пераходзiла у iх уласнасць, а жонка валодала i карысталася ею да пауналецця дзяцей. Калi у с касава ннi шлюбу в i наватая жонка, дык яна страчвала права на свой пасаг i на маёмаснае забеспячэнне мужа вена. Пры наяу насцi ад шлюбу дзяцей права уласнасцi на гэтую маёмасць пераходзiла да iх, а муж: толькi валодау i карыстауся ею да iх пауналецця. У выпадку адсутнасцi у вiнаватай жонкi пасагу або вена яна страчвала чвэрць усялякай сваей маёмасцi. I тут захоувауся прынцып: уласнiкi дзец i . Пры с касава ннi шлюбу з прычыны пералюбства апрача маёмас ных санкцый былi прадугледжаныя смяротная кара, эп i тым'я ды iншыя свецкiя i царкоуныя пакараннi. Калi шлюб быу с пыне ны без прызнання вiны мужа i жонкi, дык нiхто з бакоу не нёс маёмасных стр ат, як i пры несапрауднасцi шлю бу. Лё с дзяцей пасля с касава ння шлюбу вырашауся па узаемнай згодзе сужэнцау, пра што сведчаць акты свецкiх судоу.

Паводле тра дыцый кананiчнага права дзецi перадавалiся нев i навата му боку, прычым мацi пад умовай, што яна не выйдзе замуж друг i раз.

Выдаткi па утрыманнi дзяцей мусiу несцi бацька, а пры адсут насцi у яго сродкау мацi. Шлюбна-сямей ныя аднос i ны на аснове i нстыту та роднасцi i сваяцтва мелi вын i кам узн i кненне мноства i нстыту тау прыватнага земскага права: па сагу, вена, спадкаемства, апекi ды i нш. 3. ПРАВАВОЕ РЭГУЛЯВАННЕ МАЁМАСНЫХ АДНОСIНАУ У СЯМ'I. 3.1. Маёмаснае забеспячэнне правоу жанчын. Новы уз ровень таварна-грашовых адносiнау у XVI ст., фар маванне раннебуржуазных форм уласнасц i , павел i чэнне сферы прававога рэгулявання шляхам пагадненняу i дамова у i у вын i ку пашырэнне суб'ектыуных правоу был i тымi аб'ектыуным i фактарамi, што спрычын i л i ся да эвалюы i цы в i льна-прававых адносiнау у Вял i к i м Княстве Л i тоуск i м.

Адначасова разв i ц цё прававо й сiстэмы дзяржавы дазвол i ла вылучыць сферу цыв i льна-прававых адносiнау у асобны i нстытут . Ад з i н з галоуных i н стытутау фармавання матэрыяльнага забес пячэння сям' i i н стытут пасагу . На маёмасныя правы сужэнца уплывала найперш рэгуляванне права адносiнау па пасагу.

Канцэпцыя пасагу, як i гарантавау маёмасныя i нтарэсы ж онк i , палягала у тым, што на час шлюбу маёмасць, што складае паса г наступала у карыстанне сям' i . У выпадку спынення шлюбу з прыч ы ны смерц i жонк i спадчына на пасаг належала дзецям, а пры i х адсу тн асц i ён вяртауся асобам, як i я забяспечвал i пасаг (бацькам, родным ). I нстытут пасагу у дастатутавы перыяд практычна не рэгулява у ся заканадаучымi актамi, таму што, верагодна, стабi льна рэгламента вау ся звычаёвым правам. У дастатутавы перыяд у Беларусi iснавау звычай, паводле якога пасаг не меу дакладнага памеру, а вызначауся, як правiла, бацькамi, братамi або блiзкiмi нявесты. Асаблiвая увага да пасагу i яго правiльнага юрыдычнага афарм лення звязана не толькi з тым, што ён гарантавау матэрыяльнае за беспячэнне жанчыны i яе дзяцей, але i з тым, што ён меу iстотнае значэнне пры спадкаваннi i спагнаннi галоушчыны матэрыяльнай кампенсацыi за заб i т ага блiзкага. Пры пакл i к аннi да спадчыны i спаг наннi галоушчыны не улiчвалiся дочкi i сестры, якiя атрымлiвалi па саг раней. Пасаг (маёмасць для дачкi-нявесты) у Статутах вызначауся тэр мiнамi пасаг, выправа, унясенне. Пад пасагам у вузк i м сэнсе мелася на увазе маёмасць дачцэ у выглядзе грошай, золата, срэбра, каштоунасцяу. Пад выправай разумелася уласнасць у выглядзе рухомай маёмасцi гаспадарча-бытавога прызначэння.

Унясенне гэта сума пасагу i выправы. У Статуце 1529 г. працэс афармлення пасагу i вена не знайшоу яшчэ дэталёвага адлюстраван ня. Пасаг звычайна вызначауся бацькамi паводле iх меркавання [ Статут 1529, р. IV , арт. 7 ] . Статут 1566 г. пашырыу па няцце пасагу.

Замацоуваючы, як i ра ней, пар адак забеспячэння пасагу на трац i ну (1/3) нерухомай маё масц i мужа, Статут п радугледжвау выпадак, кал i гэтая трац i н а не будзе адпавядаць суме пасагу.

Статут 1566 г. адрозна ад Статута 1529 г. падра бязна разглядау складовыя частк i пасагу уласна пасаг i выправу, а таксама атры манне с умы вена шляхам падвойнай ацэнк i пасагу [ р. V , арт. 2 ] . Статут 1588 г. паглыб i у рэгуляванне прававых адносiнау па вызначэнн i паса гу. У выпадку рознагалоссяу пам i ж братам i i сест рам i наконт ацэнк i чвэрц i маёмасц i для пасагу яе раб i л а службовая асоба (падкаморы) у прысутнасц i двух шляхц i чау [ р. V , арт.3 ] . Страта права на пасаг прадугледжвалася як санкцыя за выхад замуж без згоды бацькоу.

Статут 1529 г. упершыню прадугледзеу такую маёмасную санкцыю, як пазбауленне пасагу за парушэнне гэ тай традыцы i [ р. IV , арт. 10 ] . Друг i Статут дапоун i у гэтую норму, пры адсутнасц i бацькоу прав а даваць згоду на шлюб пераходз i ц ь да апе куноу, старэйшых братоу, i ншых родных або адм i н i страцыйнай асо бы. У сувяз i з тым што адсутнасць згоды на шлюб пазбауляла няве сту пасагу, заканадауца прадугледзеу умовы, як i я не дапускал i выка рыстання гэтай акал i чнасц i у карысл i вых i нтарэсах асобау, што замя няюць бацькоу.

Нявеста пры адмове у згодзе на шлюб мела права звярнуцца да дзяржаунай улады, але пры наяунасц i дзвюх умовау: 1) ей пав i н на быць не менш за 15 гадоу, 2) жан i х яе мус i у быць адпаведнага стану, напрыклад шляхц i ч для шляхцянк i [ р. V , арт. 7, 8 ] . Статут 1588 г . дапоун i у гэтую норму, даушы дзяучыне-с i раце права самой валодаць той доляй маёмасц i , з якой ей пав i н ны быць вызнача ны пасаг, i забяспечваць сябе з гэтай маёмасц i , тым самым пашырыушы яе асаб i стыя i маёмасныя правы. Гэтая норма сведчыць пра важную ролю п асагу для грамадскага статусу ж анчыны. Г i сторыя i нстытута вена пачынаецца ад перыяду родавага ладу. У Беларус i пасаг пачаткова унос i уся жонкай у сям'ю мужа, а не яму асаб i ста i б ыу iстотным укладам у сямейны гаспадарчы фонд, якi уплывау на станов i шча жанчыны у новай сям'i. Пасаг на працягу шлюбу заставауся у распараджэннi сям'i як частка супольнай сямейнай маёмасцi. У далейшым ён разам з маёмасцю мужа пераходзiу па спадчыне да дзяцей i iх нашчадкау. Але пасаг складауся з рухомай маёмасцi, грошай i каштоунасцяу, якiя маглi быць патрачаныя у прац эсе сямейнага жыцця. У такiм разе жонка па смерцi мужа застава лася без сродкау, калi у яе не было дзяцей i раднi. Для умацавання становiшча удавы муж пры жыццi паводле даунага звычаю, уступаю чы у шлюб, забяспечвау пасаг жонкi пэунай доляй са сваей уласнай нерухомай маёмасцi, якая называлася венам.

Першым i нстытут вена закрануу Пры вiлей ад 20 лютага 1 387 г., якi прызнавау права удавы на валоданне i карыстанне маёмасцю памерлага мужа да яе уступлення у новы шлюб. Правы удавы был i пашыраны у Прыв i ле i 1413 г., як i дазваляу раб i ць зап i сы на карысць жонак на вотчыннай i дараванай манархам маёмасц i . Прыв i лей 1447 г. зацвярджау правы удовау на уладанне маёмас цю да пауторнага замужжа або наагул да таго, пакуль 'на удовшым стальцы' сядзець будуць (захоуваць стан удавы). Пры уступленнi i х у шлюб маёмасць пераходзiла дзецям або блiзкай раднi мужа.

Паводле Жмудскага прыв i лея 1492 г. удава мела права на уладанне маёмасцю памерлага мужа да таго часу, пакуль яна была у станов i шчы удавы. У выпадку яе замужжа маёмасць пераходз i ла спадкаемцам мужа, а удаве заставауся пасаг, прызначаны ей памерлым мужам. Больш жорстка абмежавау правы удавы на маёмасць памерлага мужа Вельскi прыв i лей Аляксандра (1501 г.). Удава пры атрыманнi пасагу або вена па смерцi мужа (пры адсутнасцi дзяцей) вяртала яго бацькам або блiзкiм, якiя выдавалi яе замуж. У Смаленскiм прыв i леi 1505 г. адзначаны шырокiя правы удавы i пацверджана яе права на пажыццёвае валоданне маёмасцю мужа i на свабодны выхад замуж.

Згодна з К i еускiм прывiлеем 1507 г. удава валодала ('держала') на правах уласнасцi маёмасцю памерлага мужа супольна з дзецьмi. У Полацкiм прывiлеi 1511 г. за удавой замацавана валоданне ма ёмасцю памерлага мужа да выхаду яе замуж. У выпадку замужжа ей заставалася тое, што зап i сау муж.

Ухвала, дадзеная Вiленскiм соймам 16 студзеня 1509 г ., завяршы ла прав авое фармаванне i н стытута вена. Яна найбольш поуна увасо бiла канцэпцыю аб праве удо у на матэрыяльнае забеспячэнне з улi кам i нтарэсау i н шых спадчынж ы кау, упершыню канкрэтна вызна чыла п амеры вена, парадак карыстання i атрымання яго у спадчыну. Гэтыя нормы увайшлi у Статут 1529 г. i наступныя з невял i кмi удак ладненнямi. Так i м чынам, у Статуце 1529 г. маёмасць, якая давалася у вена жонцы, параунальна з дастатутавым правам дакладна акрэслена тра ц i най нерухомай маёмасц i мужа i ахоувалася ад стратау, вызначалася таксама i патэка над гэтай маёмасцю.

Адзначалася, што афармляць вена на адну i тую ж асобу (жонку) можна было тольк i адз i н раз, гэта значыць у друг i м шлюбе жонка не мела права на вена. У Статуце 1566 г . была i стотн ая норма па ахове маёмасных правоу дзяцей i спадчынн i кау мужа: яны магл i утрымаць кошт растрача най удавой маёмасц i з кошту вена.

Апрача таго, зап i с м ужа на част ку, большую за трац i н у нерухомай маёмасц i , л i чыуся несапраудным. Друг i Статут паляпшау i удакладняу станов i шча невенаванай уда вы.

Паводле Статута 1529 г. яна мела права на пажыццёвае валодан не маёмасцю мужа, але, уступ i ушы у шлюб, мус i ла пак i нуць маёмасць дзецям або спадчынн i кам мужа. У Статут 1588 г . унесены наступныя дапауненн i : кал i невенаваная удава застаецца на чвэрц i маёмасц i , то пры выхадзе яе замуж родныя мужа могуць выкуп i ць з яе згоды гэтую маёмасць за палову кошту . Пасля смерц i невена ванай удавы яе спадкаемцы не маюць права спаганяць яе вянец 30 коп . грошау . Асноуныя палажэнн i i н стытута вена не змян i л i ся у Статутах 1529, 1566 i 1588 гг. вена жонк i забяспеч ы валася трац i н аю нерухомай маёмасц i мужа.

Апрача таго, у Статуце 1588 г. не зазнал i зменау i палажэнн i пра 'удо i н сталец', пра яго выкуп, унясенне, правы вена ваных i невенаваных удоу, што дз еляцца паводле Статутау на тры г рупы: 1) як iя маюць непауналетн i х дзяцей, 2) як i я не маюць дзяцей, 3) як i я застаюцца з дзецьм i мужа ад першага шлюбу.

Статут 1588 г. улучау у дамову зап i су не толькi рухомую маё масць, але i трэць нерухомай маёмасцi, прауда, пры умове земскай службы. Гэты Статут дапоун i у правы удавы, дазволiушы ей пакi даць частку маёмасцi у выглядзе зброi, статкау i г.д. у сваей улас насцi. Вена заставалася мужу, а пасаг жонцы пры с пыне нн i шлюбу без i х в i ны з прычыны прызнання кроу най роднасц i . А сноуным i нстытутам сямейнага права, як i не толькi вызначау матэрыяльнае за беспячэнне удавы, але i уплывау на памер яе пасагу, спадчыннай маёмасцi, правы дзяцей ды iншых асобау, усе астатнiя iнстытуты сямейнага права былi на кiраваныя на абарону маёмасных правоу кожнага сямейнiка. 3.2. Спадчынныя адносiны у сям'i. Асаблiвасць i нстыту та спадкаемства палягае у тым, што яна цесна звязаная з i нстытутам шлюбу. Спад каванне патрабуе пэунай кроунай роднасцi як умовы гэтага права, праз пасаг i вена фармуецца спадчынная маёмасць.

Адначасова яны служаць асновай, а i нстытут спадкаемства канчатковай мэтай. Такiм чынам, спадкаемства як i нстытут права узнiкае гэтакса ма, як i i ншыя i нстытуты матэрыяльнага забеспячэння, у выглядзе iльгот шляхце, як пашырэнне яе правоу i свабод. Пры гэтым праваздольнасць шляхты грунтавалася на двух актах: 1) нараджэння (яно было падставай набыцця шляхоцк i х правоу); 2) падаравання (шляхоцкiя правы узн i калi на падставе наб i л i тацы i , падаравання шляхоцтва вышэйшай дзяржаунай уладай). Упершыню шляхi атрымання шляхоцтва (асноуны з якiх нара джэнне ад асобы, што мела яго) замацаваны у Гарадзельскiм прывiлеi 1413 г. У сферы грамадзянскай праваздольнасцi да шляхоцкi х воль насцяу далучаны i правы на атрыманне вотчы нных маёнткау у спад чыну . У далейшым права дзяцей на спадкаванне пацвярджалася ва усiх агульназемскiх прывiлеях i прывi леях землям, але найбольш выразна у Прывiлеi 1447 г. i Бельскiм прывiлеi 1501 г.

Спадчыннiкамi маглi быць толькi законныя дзецi. Незаконнымi лiчылiся дзецi ад нявенчаных шлюбау, а таксама пры адмове бацькi ад бацькоуства. Пры гэтым прадугледжвалася, што бацька не можа адмов i ц ца аб бацькоуства, калi пры жыццi мацi прызнавау дзiця сваiм . I нстытут спадкаемс тва у дастатутавы перыяд уяуляу сабой даволi разв i тую сiстэму. Ён вельмi шчыльна звязаны з сямейным правам з прычыны залежнасцi спадчынн i кау ад ступенi блiзкасцi з сям'ёй i прыналежнай ей маёмасцю. У дачыненнi да бацькоускай i мацярынскай маёмасцi правы сыноу i дачок на спадчыну былi роз ныя.

Дакладней былi вызначаны правы сыноу на спадкаванне баць коуск i х маёнткау, дочкi ж атрымлiвалi пасаг пры выхадзе замуж. Што да мацярынскай маёмасцi, дык дзецi абодвух полау спадкавалi яе у роуных долях. I нстытут спадкаемства упершыню атрымау давол i значнае адлюстраванне у Статуце 1566 г. У першым Статуце вельм i коратка пералiчаны асноуныя прынцыпы. Другi Статут пашырыу, дапоун i у, дакладна замацавау парадак спадкавання у простых i бакавых лiнiях.

Пашырэнне i дэталiзацыя прававога рэгулявання звязаныя з працэ сам разв i цця сацыяльна-эканамiчных аднос i на у, якi выявiуся на дадзеным этапе у новым стауленн i да паняцця уласнасц i . Новы ста тус уласнасц i , нерухомай маёмасц i быу нададзены трыманням i вот чынам. Гэтым былi лiквiдаваныя умовы, што стрымлiвалi працэс адчу жэння вотчынных земляу.

Статут 1566 г. якраз i адлюстравау пашы рэнне права распар аджэння нерухомай маёмасцю, ко жным зямель ным уладаннем.

Статут 1566 г. удасканал iу i пашырыу рэгуляванне спадкаемства мацярынскай i бацькоускай маёмасц i . Спадкаемства бацькоускай маёмасц i выкладаецца у раз дзеле пра шляхоцк iя вольнас ц i , што падразумявае права спадкавання пасля бацьк i тольк i законных дзяцей-шлях ц i чау i разглядае перай м анне ляжачай бацькоускай маёмасц i па традыцы i як i льготу, пада раваную найвышэйшай уладай. Пад уплывам царкоунага права Статут 1566 г. разглядае паза шлюбнае дз i ц я му жчыны пры яго законным шлюбе з i н шай жанчынай як бенкарта [ р. III , арт. 23 ] . Гэтае дз i ц я заставалася у станов i шчы бенкарта i не атрымл i вала спадчыны пасля бацьк i , нават кал i апошн i па зней уступау у шлюб з ягонай ма ц i . Статут 1566 г. рэгулявау аднос i ны i правы дзяцей ад некальк i х шлюбау, прадугледжваючы розныя памеры унясення жонак.

Рэгулявау Статут 1566 г . i парадак пакл i кання да спадчыны у бакавых л i н i ях у выпадку адсутнас ц i дзяцей ад шлюбу. Пры гэтым бацькоуская маёмасць спадкавалася мужчынам i , родным i бацьк i , ма цярынская маёмасць бл i зк i м i па л iн ii ма ц i [ р. III , арт. 13, 14 ]. Некаторыя новыя палажэннi прадугледзеу Статут 1588 г. Ён упер шыню рэгулявау аднос i ны у спадкаваннi супольна набытай маёмас ц i мужа i жонк i , якiя не мелi пры уступленнi у шлюб н i якай уласнай нерухомай маёмасцi, а нажыл i яе ужо у шлюбе [ р. V , арт. 21 ] . У гэтым выпадку пры адсутнас ц i дзяцей спадчын н i кау маёмасць цалкам пераходз i л а да аднаго з сужэнцау, якi перажыу другога. Калi ж ад шлюбу былi дзецi, дык яны пасля смерцi бацькi атрымлiвалi дзве трацiны, а iхная мацi адну. У выпадку смер ц i бяздзетных мужа i жонкi маёмасць пераходзiла родным сужэнцау у роуных частках, г.зн. па палове на долю кожнага боку.

Выказвалася меркаванне, што у гэтай норме знайшоу адлюстраванне уплыу магдэ бургскага права. Такiм чынам, iнстытут сп адкаемства, даволi распрацаваны у тагачасным праве Беларусi, быу нак iраваны на забеспячэнне маё масных правоу дзяцей i iншых асобау, звязаных роднасцю, а у пэуных выпадках таксама мужа i жонкi. Спецыфiчнай рысай спадкаван ня у праве Беларусi ёсць дакладнасць вызначэння часткi дачок у не рухомай маёмас ц i , што звязана з пэунасцю закону наконт пасагу, вена. Гэтыя i н стытуты былi больш урэгуляваныя у заканадаустве Беларусi, чым, напрыклад, Польшчы. 3.3. А сабл i васц i юрысдыкцы i па шлюбна-сямейных справах.

Шлюбна - сямейныя аднос i ны был i аб ' ектам царкоунай i свецкай юрысдыкцы i. Падзел паунамоцтвау праходз i у па мяжы шлюбна - аса б i стых i сямейна - маёмасных i нтарэсау . Па традыцыi хрысцiянскiх дзяржавау пад юрысдыкцыю царквы былi аддадзеныя пэуныя i нстытуты правадачыненняу.

Царкоуная юрысдыкцыя дзялiлася на тры катэгоры i : 1) вузкая юрысдыкцыя над усiм хрысцiянскiм насельнiцтвам па вызначанай сферы справау звычайна па справах рэлiг i i i маралi, шлюбу i сям'i; 2) поуная юрыс дыкцыя па усiх справах над духоунымi асобамi (клiрам) i асобамi, якiя належалi да царквы (работнiкамi, службоуцамi, пiлiгрымамi i г.д.); 3) шырокая юрысдыкцыя па усiх справах над усiм насельнiцт вам, якое пражывала на царкоуных землях.

Царкоунымi судовымi органамi былi вышэйшыя адмiнiстрацый ныя асобы у царкве, найперш еп i скапы, якiя з XIII ст. мелi памочнi кау па судовых справах. Да кампетэнцыi судовай адмiнiстрацыi нале жалi справы па спрэчках аб сапрауднасцi шлюбу, злачынствах суп раць шлюбу, с пыненн ннi шлюбу i г.д. Усе справы, звязаныя з маёмаснымi аднос i нам i , якiя вынiкалi з шлюбна-сямейных стасункау, перадавалiся на разгляд свецкiх судоу у залежнасцi ад стану бакоу: гродск i м судам справы усiх станау, земск i м судам шляхты, маг i страцк i м судам месц i чау гарадоу на магдэбургскiм праве, а таксама падкаморскаму, кам i сарскаму су дам i Галоунаму Л i тоускаму Трыбуналу.

Статут 1588 г. зацвердзiу гэты прынцып падзелу юрысдыкцыi вельмi дакладна [ р. III , арт. 31 - 34 ] . Адпаведна Статуту 1588 г. насельн i цтва, якое належала да земляу царквы, па усiх справах, у тым лiку цывiльных i крым i нальных, падлягала царкоунаму суду. Свецкiя справы, якiя да тычыл i свецк i х асобау або нерухомай маёмасц i , духоуны суд разгля дау паводле свецкага права [ р. III , арт. 32 - 33 ] . Так i м чынам, царкоуная юрысдыкцыя зацвярджалася свецк i м за канадауствам i ахоувалася найвышэйшай дзяржаунай уладай, якая заставалася апошняй судовай i нстанцыяй для ус i х людзей паспал i тых па ус i х справах. ЗАКЛЮЧЭННЕ На развiццё i нстытута шлюбна - сямейнага права у Беларус i у XVI ст . зраб i л i уплыу як у нутраныя заканамернасц i эвалюцы i с i стэмы права , так i новыя i дэалаг i чныя , эканам i чныя , пал i тычныя з ' явы , што ап i саныя як феномен эпох i Рэнесансу . Крын i цам i права гэтага перыяду был i дактрына , прынцыпы , закон , звычай . Прыярытэт дактрынальных крын i цау у дадзены перыяд змяняуся прыярытэтам заканадаучых , з чым i был i звязаны актыуныя кадыф i кацыйныя працэсы . Асновай новага стаулення да сацыяльных i тэалаг i чных прабле мау шлюбу стауся гуман i зм як с i стэма поглядау з яго антрапацэнт рысцкай нак i раванасцю . Свецк i характар гуман i зму вызначыу трак тоуку шлюбна - сямейных праблем з рацыянал i стычнага гледз i шча , разгляд i х у шчыльнай сувяз i з праблемам i удасканалення грамадства , самога чалавека . Далейшае разв i ц цё i н стытутау шлюбна - сямейнага права Княства адбывалася у форме Статутау , уз ровень юрыдычнай тэхн i к i як i х даз вол i у вылучыць асноватворныя нормы шлюбна - сямейнага права у асобны раздзел . Зыходзячы з партыкулярнасц i прававой с i стэмы Вял i кага Кня ства у XVI ст ., да л i ку суб ci дыярных дактрынальных i заканадаучых крын i ц права Беларус i дас ледванага перыяду аднесены рымскае , царкоунае , магдэбургскае права . Рэгуляванне шлюбных аднос i н звычаёвым , канан i чным i свецк i м правам мела агульную тэндэнцыю да рэгламентацы i ус i х стадый гэтых аднос i н , i мкнення ажыццяв i ц ь i х у законнай форме . Дзяржа ва у асобе найвышэйшага заканадауцы актыуна падтрымл i вала пра цэс хрысц i ян i зацы i шлюбных аднос i н . Узн i кла с i туацыя , кал i аф i цыйны прыярытэт належ ау царко унаму праву , але на практыцы шы рока ужывалася звычаёвае права , рэгулюючы значную частку шлюб ных аднос i н . Ш любныя адносiны аснова стасункау па роднасц i i сваяцтве, на юрыдычным значэнн i як i х засноувал i ся нормы земскага, царкоунага, магдэбург скага права, што рэгулявал i шлюбна-сямейныя асаб i стыя i маёмас ныя адносiны. Шлюбн а-сямейныя а днос i ны на аснове i нстытута роднасц i i сваяцт ва аб'ядноувал i мноства i н стытутау прыватнага права: пасагу, вена, спадкаемства ды i н ш. Адным з галоуных i н стытутау матэрыяльнага забеспячэння сям' i ёсць i нстытут пасагу. Ён фар мавау ся у прыв i лейны перыяд, а канчатковае завяршэнне атрымау у Статутах 1529, 1566 i 1588 гг. I нстытут спадкаемства у прыв i лейны перыяд разв i вау ся, як i i ншыя i нстытуты матэры яльнага забеспячэння, у выглядзе i льгот шляхце, нак i раваных на па шырэнне яе правоу i свабод.